مقالات

مقدمه

سطح پیشرفت ایمنی رابطه تنگـاتنگی بـا توسـعه دارد. از آنجـا کـه روسـتاها نقـش مهمـی در

توسعهیافتگی کشور دارند، یکی از اهداف دولتها باید به حداکثر رساندن سطح پوشش ایمنـی

در روستاها باشد. نظر به اینکه ایران کشوری حادثهخیز است و از ۴۰ حادثه شـناختهشـده، ۳۰

مورد آن در ایران امکان وقوع دارد، توجه به موضوع ایمنی و تهیه و تدوین ضوابط و مقررات آن

ضروری است (راهنمای جامع مدیریت روستایی، ۱۳۸۷ ،۱۸۲ .(

فضاهای روستایی کشور تلفیقی از بافت کالبدی روستا و مزارع و باغها و جنگلهای اطـراف

آن است، که محل فعالیت و تولید روستا تلقـی مـیشـود. ازجملـه خـدمات عمـومی و پایـهای

موردنیاز کشور، برخورداری از خدمات ایمنی و آتشنشانی بهدلیل فراوانی فضاهای مخاطرهآمیز

در روستاهای کشور است. بررسی وضع موجود نشان میدهد که تاکنون شهرداریها بـهموجـب

بند ۱۴ ماده ۵۵ قانون شـهرداری وظیفـه تـأمین ایمنـی شـهر و شـهروندان را در برابـر خطـر

آتشسوزی و سیل برعهده دارند، و خارج از وظیفه قانونیشان به روستاهای پیرامـونی خـدمات

ایمنی و آتشنشانی عرضه میکنند. بدین ترتیـب حـدود ۳۱ درصـد جمعیـت کـشور خـارج از

پوشش ایمنی و آتشنشانی قرار دارند، درحالی که سالانه در پهنههای روستایی کـشور ۲۵۴۵۱

فقره آتشسوزی در واحدهای مسکونی، مراکز تولیدی، مزارع، بـاغهـا و جنگـلهـای حاشـیهای

روستا رخ میدهد، که سالانه خسارتی بیش از ۵۰۰ میلیارد ریـال برجـای مـیگـذارد (بـاقری،

۱۳۹۰ ، ۴۸ .(اگر حوادث غیرمترقبه ـ بهخصوص زلزله کـه بـهدلیـل آسـیبپـذیری خانـههـای

روستایی و استفاده از مصالح کمدوام در ساخت آن به میزان آسیبها مـیافزایدــ نیـز در نظـر

گرفته شود، ضرورت توجه به مقوله ایمنی و آتشنشانی مضاعف خواهد شد.

استقرار بسیاری از خدمات معمولاً تابع سازوکارهای اقتصادی و رقابت آزاد اسـت، امـا بـرای

خدمات عمومی و ازجمله خدمات ایمنی نمیتوان به سازوکارهای بازار بـسنده کـرد، بلکـه لازم

است برای جبران نارکارآمدیهای بازار به تصمیمها و سیاستهای مبتنی بر منابع عمـومی نیـزتمسک جست (مولایی و همکاران، ۱۳۸۹ ،۱۱۶ .(تأمین خدمات ایمنی و آتشنشانی در نـواحی

روستایی افزون بر حفظ سرمایههای انسانی، در حفظ سرمایههای طبیعی و ایمنسازی فضاهای

سکونتی و کاهش خسارتهای ذکرشده نیز مؤثر خواهد بود.

بررسیها نشان میدهند که احداث ایـستگاههـای آتـشنـشانی، و هزینـههـای نگهـداری و

بهرهبرداری و پرسنلی این ایستگاهها در مقایـسه بـا سـایر خـدمات، از پرهزینـهتـرین خـدمات

سازمانهای محلی است (۲, ۲۰۱۳, Murray .(بنابراین استقرار ایـستگاههـای آتـشنـشانی در

همه روستاها مقرون به صرفه نخواهد بود. به همین دلیل بهمنظور صرفهجـویی در هزینـههـای

احداث این ایستگاهها، شناسایی مراکزی که بتوانند در مدت زمانی کوتاه به حادثه واکنش نشان

دهند، اهمیت دارد. شعاع عملکرد ایستگاه یا حداکثر مسافتی که خودروی آتشنشانی میتوانـد

در مدت کوتاهی طی کند، در انتخاب مکانهـای اسـتقرار ایـستگاه اهمیـت ویـژهای دارد، زیـرا

ایستگاههای آتشنشانی در صورتی میتوانند خدماترسانی بهموقع و مطمئن انجام دهند که در

مکانهای مناسب مستقر باشند و بتوانند در کمتـرین زمـان و بـدون مواجـه شـدن بـا موانـع و

محدودیتهای محیط، نیروهایشان را به محل حادثه برسـانند (۳, ۲۰۰۶, Howerton .(یکـی

از ابزارهای مؤثر در بهینهسازی مکان استقرار ایستگاههای آتشنشانی، سامانه اطلاعـات مکـانی

(GIS (است که میتواند با تجزیه و تحلیل دادهها و اطلاعات در انتخاب مکانهای بهینه بـهکـار

گرفته شود.

شهرستان شیروان چرداول واقع در شمالشرق ایلام و دارای مـساحت ۲۱۸۱ کیلومترمربـع

است. براساس آمار سال ۱۳۹۰ این شهرستان دارای ۲۰۷ روستاست که ۹ روستا دارای سکونت

موسمی و ۱۹۸ روستای آن با جمعیت ۵۵۲۵۳ نفر دارای سکونت دائمی است (مرکز آمار ایران،

۱۳۹۱ .(این شهرستان با تعداد روستاهای زیاد و جمعیت شایان توجه روستایی، تنها دارای یک

ایستگاه آتشنشانی روستایی (روستای شباب) و چهار ایستگاه آتشنشانی شـهری اسـت. طبـق

مطالعات میدانی صورتگرفته، طی ۱۰ سال گذشته درمجموع ۱۰۵ مورد آتشسوزی در نواحیمسکونی و مزارع کشاورزی در فصلهای مختلف سال ـ و بهخصوص در فصل برداشتـ صـورت

گرفته است که متأسفانه نبود ایستگاه آتشنـشانی، بـه تحمیـل هزینـههـای جبـرانناپـذیر بـه

روستاییان و اقتصاد شهرستان منجر شده است.

هزینه زیاد احداث ایستگاههای آتشنشانی، و ضرورت پوشش خدماتی در زمـان و در قالـب

استانداردهای داخلی و بینالمللی، بر اهمیت مکانیابی علمی و تخصصی چنین نقـاطی افـزوده

است. مطالعه حاضر با هدف ارزیابی دسترسی روستاهای شهرستان شیروان چرداول به خـدمات

آتشنشانی و مکانیابی ایستگاههای پیـشنهادی بـرای عرضـه خـدمات براسـاس اسـتانداردهای

جهانی صورت گرفته و پرسشهای زیر را دنبال میکند:

– چند درصد از روستاها و جمعیت روسـتایی شهرسـتان شـیروان چـرداول تحـت پوشـش

ایستگاههای آتشنشانیِ موجود هستند؟

– مناسبترین مکانهای پیشنهادی برای اسـتقرار ایـستگاههـای آتـشنـشانی متناسـب بـا

استانداردهای جهانی چیست؟

 

مبانی نظری تحقیق

در مطالعات مکانیابی ایستگاههای آتشنشانی، مهمترین عامـل در واکـنش اضـطراری، «زمـان

واکنش» شناخته شده است. اگر واکنش بهموقع صورت گیرد، عملیات نیـز بـا موفقیـت همـراه

خواهد بود. دلیل این امر تأثیر بسیار زیاد زمان بر پیشروی عوارض آتشسـوزی اسـت. بنـابراین

بهتر است پیش از بررسی موارد واکنش اضطراری، به بررسی زمان واکنش پرداخته شود.

آتش تا زمانی که تمام مواد سوختنی موجود در محیط را بسوزاند، بـسیار سـریع گـسترش

مییابد و بعد از آن به نقطه بحرانی فرااشتعال

میرسد. بـا قـرار گـرفتن محتویـات محـیط درمعرض حرارت، بخارهای قابل اشتعال متصاعد میشـود و هرچـه را در مجـاورت آن قـرار دارد،

بهسرعت میسوزاند؛ که به آن خاصیت فرااشتعالی میگویند. در نقطه فرااشتعال، آتش محیط را

احاطه میکند و دما میتواند به بالاتر از ۲۰۰۰ درجه فارنهایت برسد. فرااشتعالی معمولاً ۶ تا ۹

دقیقه بعد از شروع آتشسوزی رخ میدهد (۵, ۲۰۰۷,Esri)هنگامیکه عملیات واکنش پیش از رسیدن آتش به نقطه فرااشتعال آغاز شود، به نیرو و آب

کمی برای اطفای حریق نیاز است، اما بعد از مرحله فرااشتعال، سیـستمهـای معمـولی اطفـای

حریق تأثیر چندانی بر کاهش خسارت نخواهند داشت و بهدلیل تجمع دودها و گازهای حاصـل

از آتش، احتمال تخلیه کاهش خواهد یافت. افزون بر این، مواجهه با نقطه فرااشـتعالی سـلامت

آتشنشانها را نیز به مخاطره میاندازد. بنابراین تمام هدف واکـنش در مقابـل اطفـای حریـق،حداکثر زمان ۶ تا ۹ دقیقه است. بهدلیل اهمیت زمان واکنش، با بررسـی اجـزای آن مـیتـوان

اقداماتی بهینه در جهت کاهش آن انجام داد.

مطالعات متعددی در زمینه مکانیابی خدمات ـ و بهخصوص آتشنشانیــ در ایـران و دنیـا

صورت گرفته است. بررسی مطالعات پیشین، در تعیین بهترین روش تحقیق، انتخاب شاخصها

و تکنیکهای مکـانیـابی مـؤثر اسـت. در ایـن مطالعـه بـهمنظـور بررسـی هدفمنـد مطالعـات

صورتگرفته، ابتدا پرسشهای اصلی مکانیابی ایستگاههای آتشنـشانی طـرح شـد. مهـمتـرین

انتظارات گروه تحقیق در مطالعات داخلی و خارجی انجامشده عبارتاند از:

۱ .روش تحقیق غالب بهکار گرفتهشده چیست؟

۲ .مهمترین شاخصهای مکانیابی ایستگاههای آتشنشانی چیست؟

۳ .کدامیک از تکنیکهـای GIS بـرای ارزیـابی وضـع موجـود و مکـان یـابی ایـستگاههـای

آتشنشانی به واقعیت نزدیکتر است؟

۴ .بهترین روش برای تعیین وزن لایهها کدام تکنیک یا تکنیکهاست؟

پیرمرادی در تحقیقی در سال ۱۳۸۷ با نام «یافتن بهترین مکـان ایـستگاه آتـشنـشانی در

منطقه ۶ تهران» با استفاده از فناوری اطلاعات و GIS و در نظرگرفتن مؤلفههـایی چـون معـابر

اصلی؛ محدودههای مسکونی؛ و مراکز تجاری، مذهبی، اداری، درمـانی و آموزشـی، مـدلسـازی

احداث مکانهای مناسب ایستگاههای آتشنشانی را بررسی کرد.

مولایی و دیگران (۱۳۹۱ (در مقالهای با نام «مکانیـابی ایـستگاههـای آتـشنـشانی جهـت

خدماترسانی در فوریتهای امدادی براساس مدلهای MCDM و GIS «با توجه به معیارهایی

چون نزدیکی به مراکز مسکونی، دسترسی به راه ارتباطی، نزدیکی به مراکـز تجـاری، فاصـله از

مراکز بهداشتی- درمانی و نزدیکی به مراکز صنعتی و با تلفیق لایههای اطلاعاتی به این نتیجـه

رسیدند که شمالشرق و جنوبغرب منطقه ۸ تهـران اولویـت بـالایی بـرای تأسـیس ایـستگاه آتش نشانی دارند.عادلی و همکاران (۱۳۸۶ (در مطالعهای با نام «مکانیابی ایـستگاههـای آتـشنـشانی شـهر

گرگان با استفاده از سیستمهای اطلاعاتی جغرافیایی» با توجه به واحدهای همسایگی که شامل

همسایگیهای سازگار، همسایگیهای ناسازگار و همسایگیهای نیمهسازگار است، مطلوببـودن

مکان ساخت ایستگاه را بررسی کردند. آنها از تکنیک تحلیل شبکه و همپوشانی لایهها در GIS

برای مکانیابی و تکنیک AHP برای وزندهی به شاخصها بهره گرفتند. در مطالعه ایشان برای

ارزیابی پوشش ایستگاههای موجود از زمان واکنش یک، دو، سه و چهار دقیقه استفاده شد.

پوراسکندری در سال ۱۳۸۰ در تحقیقی با نام «سنجش توزیع فضایی سوانح آتشسوزی در

کرج»، با استفاده از روش شعاعی، چندضلعیهای تیسن و تحلیـل شـبکه ضـمن بررسـی نحوه

توزیع سوانح آتشسوزی در شهر کرج به مکانیابی ایستگاههای آتشنشانی اقدام کرد.

شوالیه و همکاران (۲۰۱۲ (در مطالعهای با نام «مکانیابی شبکه ایستگاههای آتشنشانی بـا

۱ رویکـردی یکپارچـه در بلژیـک»، بـا اسـتفاده از سیـستم پـشتیبان تـصمیمگیـری فـضایی

و

پارامترهایی مانند فاصله و تراکم جمعیتی و شـعاع عملکـرد ۸ دقیقـهای و پوشـش ۹۰ درصـد

حوادث به ارزیابی پتانیسل ایستگاههای آتشنشانی برای واکنش به آتـشسـوزیهـا پرداختنـد.

نتایج مطالعه آنها نشان داد که ۶۰ ایـستگاه آتـشنـشانی موجـود در کـشور بـا شـعاع عملکـرد

استاندارد، ۶۷ درصد از حوادث احتمالی را پوشش میدهد (۱۸۰, ۲۰۱۲., al et Chevalier .(

موری در مطالعهای با نام «بهینهسازی مکان فضایی ایستگاههای آتشنشانی در کالیفرنیـا»،

استاندارد زمانی برای واکنش به آتـشسـوزی را ۹ دقیقـه در نظـر گرفـت. او بـرای مکـانیـابی

ایستگاههای آتشنشانی جدید از برنامهریزی راهبردی استفاده کرد و بـا اسـتفاده از ابـزار بـافر،

توزیع مناسب ایستگاههای جدید را بررسی کرد (۳, ۲۰۱۳, Murray .(

نتیجهگیری

بروز حوادث مختلف در کـشور ایـران بـا توجـه بـه گـستردگی و تنـوع اقلیمـی آن، مخـاطرات

انسانساخت، شکاف بین محیطهای شهری و روستایی، توزیـع ناعادلانـه امکانـات و خـدمات و

فقدان سلسلهمراتب خدماترسانی در جامعه روستایی، مشکلات فاجعـهآمیـزی را در پـی دارد.

یکی از راههای افزایش کارایی و ضـریب ایمنـی روسـتاها شناسـایی، مطالعـه و اجـرای صـحیح

روشهای جدید کاهش ریسک با احداث پایگاههای آتـشنـشانی و مکـانیـابی صـحیح آنهـا در

روستاهاست. این مطالعه با هدف ارزیابی جمعیت و تعداد روستاهای تحت پوشش ایستگاههـای

آتشنشانی و مکانیابی ایستگاههای آتشنشانی روستایی شهرسـتان شـیروان و چـرداول انجـام

شد. نتایج تحلیل شبکه در این تحقیق نشان داد که با خدماترسانی ایستگاههـای آتـشنـشانی

شـهری بـه روسـتاهای اطـراف، ۲۱ درصـد از جمعیـت روسـتایی یـا ۱۹ درصـد از روسـتاهای

شهرستان شیروان چرداول تحت پوشش ایستگاههای آتشنشانی روستایی و شهری موجود قرار

دارند و سایر روستاهای شهرستان از این نوع خدمات بیبهرهاند. همچنین نتایج تحقیـق نـشان

داد که بهمنظور پوشش کامل ایستگاههای آتـشنـشانی بـا زمـان واکـنش اسـتاندارد، بایـد ۲۱

ایستگاه آتشنشانی جدید احداث و تجهیز شـود. از آنجـا کـه اسـتقرار ایـن تعـداد ایـستگاه در

کوتاهمدت بسیار هزینهبر است، ایستگاههای دارای اولویت بر اساس جمعیت و تعداد روسـتاهای

تحت پوشش شناسایی شدند. احداث و راهاندازی ایستگاههای یادشـده مـستلزم رعایـت برخـی

ملاحظات مکانیابی و مدیریتی است که در ادامه به آن پرداخته میشود.

۱ .تمرکز این مطالعه بر شناسایی روستای محل اسـتقرار ایـستگاه آتـش نـشانی و خـدمات

ایمنی بوده است و شناسایی محل احداث آن در داخل بافت کالبدی روستا باید براساس ضوابط

مکانیابی ایستگاه آتشنشانی باشـد. متأسـفانه مطالعـات نـشان مـیدهنـد کـه در گذشـته در

مکانیابی ایستگاههای آتشنشانی فرایند علمی و کارشناسی رعایت نشده و برخـی پارامترهـا از

جمله وجود زمین بدون استفاده، بدون مالک یا ارزانقیمت با کاربری غیرمرتبط در نظر گرفتـه

شده است (هادیانی و کاظمیراد، ۱۳۸۹ ، ۱۰۰ .(توجه صرف به چنین ملاحظاتی باعث کـاهشاثربخشی عملکرد ایستگاه خواهد شد.

۲ .همانگونه که نتایج تحقیق نشان میدهند، برخی حوزههای شناساییشده برای اسـتقرار

ایستگاه، دارای جمعیت و تعداد روستاهای اندکی است، که تقاضـای خـدمات در آنهـا کمتـر از

حوزههای متراکم و پرجمعیت است. بنابراین بهمنظور صرفهجویی در هزینهها و امکـان تـسریع

روند ارائه خدمات ایمنی و آتشنـشانی، پیـشنهاد مـیشـود برحـسب جمعیـت تحـت پوشـش،

ایستگاههای آتشنشانی به دو گروه ایستگاههای متوسط و کوچک طبقهبندی شوند.

۳ .نظر به اینکه هشت روستا بهدلیل جمعیت انـدک و پراکنـدگی زیادشـان تحـت پوشـش

ایستگاههای پیشنهادی قرار نمیگیرنـد، بـهمنظـور اسـتفاده از خـدمات آتـشنـشانی پیـشنهاد

میشود که دهیاری روستا به تجهیزات کوچک شامل کپسولهای آتشنشانی مجهز شود.

۴ .موفقیت راهکارهای پیشنهادی در مقاله حاضر مستلزم همکاری ایـستگاههـای شـهری و

ارائه خدمات به روستاهای تحت پوشش است. از ایـنرو ضـروری اسـت همـاهنگیهـای لازم از

سوی دفتر امور روستایی استانداری و نیز فرمانداری شهرستان با شهرداریها صورت گیرد.

۵ .استفاده از آتشنشانان داوطلب در سطح روستاها و آموزش آنها میتواند علاوه بر افزایش

کیفیت خدمات، بخشی از هزینههای پرسنلی ایستگاهها را کاهش دهد.